عنوان

مقاله مراحل تهذیب نفس درنهج البلاغه

تعداد صفحات:۳۳

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

 نهج البلاغه، بى­تردید پس از قرآن­ کریم گرانقدرترین و ارزشمندترین میراث فرهنگى اسلام است . این کتاب مجموعه­ اى است به ابعاد وجودى یک انسان کامل، زیرا نازلات و صادرات وجودى است که والاترین وجود پس ‍از پیامبر اکرم (ص) است. نهج البلاغه کتابى است که در آن والاترین اندیشه­ ها و معرفت­ ها، و نیکوترین سیرت­ها و سلوک­ها جلوه یافته و انسان­ها را راه نموده و بر کسى پوشیده نیست که امیرمؤمنان (ع) پیشواى فصیحان و سرور بلیغ سخن­گویان است و اینکه سخن او والاترین سخن پس از کلام خداوند و پیامبر اکرم(ص) است، چنان­که درباره سخن آن حضرت گفته ­اند: نهج ­البلاغه پایین­تر از سخن خداوند و بالاتر از گفتار همه مخلوقات است .از امتیازات برجسته سخنان امیرالمؤمنین که به نام نهج­ البلاغه امروز در دست ما است ، این است که محدود به زمینه­اى خاص نیست .این اثر ماندگار توسط ادیب علامه، مرحوم سید شریف رضی رضوان ا… علیه در سال ۴۰۰ هجری از میان صدها کتاب و منبع گردآوری و تنظیم گردیده است و چنان­که خود اشاره کرده، آن­چه در این مجموعه گردآورده است، منتخب و گزیده­اى از سخنان و مکتوبات امیرمؤمنان (ع) است، نه همه آن­چه از آن حضرت در کتاب­ها موجود است. بدین ترتیب کتابى ظهور یافت که جلوه­اى است از جلوه­هاى وجود على (ع) نسخه یگانه هستى و مظهر همه کمالات الهى.

امام علی (ع) نیز، شاخصه­ هایی ذکر کرده ­اند که هر کدام از آن­ها می‌تواند برای ما ملاک مهمی باشد ازجمله آن‏ها: تسلیم بودن و یقین داشتن، و بردباری، از خدای عزوّجل راضی و مخالف هوای نفس خویش بودن، یاور دین و حامی مؤمنین و پناه مسلمین است .

در این مقاله روش به کارگیری نفس درخوبی­ها بیان می شود. انسان دلش می­خواهد خوب باشد ولی چگونه؟ این مشکل بسیاری از انسان­هاست. همه­ی خوبی‌ها، بدون«زیر پا گذاشتن نفس»، سرانجام از دست می‌روند. اگرانسان مبارزه با هوای‏ نفس نکند، ممکن است تمام مهربانی‌ها و خوبی‌های او در خدمت هوای نفسش قرار گیرد.در واقع «نفس اماره بالسوء»، سوار او می­شود و از همه خوبی‌های انسان به نفع خودش استفاده می‌کند.

دشمن انسان، بدی‌های او نیست، دشمن انسان، رفتارهای بدِ او هم نیست، دشمن انسان، نفس او است.نگرش انسان به نفس، باید نگرشی باشد که نسبت به «بدترین دشمن» خود دارد. این­که انسان، نفس را دشمن تلقی کند، کار بسیار دشواری است و نیاز به تلقین، تفکر و تأمل دارد و با اکتفا کردن به آگاهی حل نمی‌شود.

واژه های کلیدی: نهج البلاغه،انواع نفس، رفق و مدارا با نفس، مراحل تهذیب وتأدیب نفس

 فهرست مطالب

چکیده ۴
مقدمه ۶
انواع نفسها ۸
۱-نفس اماره (روان فرمانگر) ۸
۲- نفس لوامه (روان سرزنشگر) ۸
۳-نفس ملهمه (روان الهام‌گیرنده) ۹
۴- نفس مطمئنه(روان بی‌گمان) ۹
رفق و مدارا با نفس ۱۲
۱-عدم سختگیری خداوند بر انسان ۱۳
۲- تکلیف به اندازهی توان ۱۴
مراحل تهذیب وتأدیب نفس ۱۵
۱-یقظه ۱۵
۲- تفکّر و تدبّر ۱۷
۳-عزم ۱۷
۴- مشارطه ۱۸
۵- مراقبه ۱۹
۶-محاسبه ۲۰
۷-معاتبه یعنی انتقاد از خویشتن ۲۲
۸-کنترل نفس ۲۸
منابع و مآخذ ۳۱

منابع

۱-قرآن کریم

۲- نهج البلاغه، گرد­آوری شریف الرضی (۱۳۸۷) ترجمه: محمددشتی. قم، لاهوتیان، چاپ دوم.

۳- مهدوی کنی، محمد رضا(۱۳۷۱) نقطه های آغاز در اخلاق اسلامی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی

۴——————(۱۳۸۷) نقطه­های آغاز در اخلاق عملی، تهران، دفترنشرفرهنگ اسلامی، چاپ بیست و یکم.

۵-طباطبایی، سید محمد حسین (۱۳۷۴) المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: سید محمد باقر موسوی همدانی، قم، دفترانتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم.

۶- منتظری، حسینعلی(۱۳۸۶) اخلاق در اسلام، تهران، نشر سایه، چاپ سوم. چاپ سوم:
۷- خمینی، روح الله (۱۳۶۷) چهل حدیث (اربعین حدیث)، تهران، فرهنگی رجاء.

۸————–(۱۳۷۲) جهاد اکبر، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول

۹ ————-(۱۳۷۸)  چهل حدیث، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ بیستم.

۱۰-بیگی، روح الله(۱۳۸۹) ارزش­های اجتماعی در قرآن، قم، اسوه، دوم.

۱۱-طبرسی، فضل بن حسن(۱۳۶۰) مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ترجمه: مترجمان، تهران، فراهانی، چاپ اول.

۱۲-مطهری، مرتضی(۱۳۸۱) مجموعه آثار، قم، انتشارات صدرا، چاپ سوم.

۱۳———–(۱۳۸۹) اخلاق و فرا اخلاق، تهران، کانون اندیشه جوان، چاپ اول.

۱۴-مصطفوی، حسن(۱۳۸۰) تفسیر روشن، تهران، مرکز نشر کتاب، چاپ اول.

مقدمه

وَ خَادِعْ نَفْسَکَ فِی الْعِبَادَهِ وَ ارْفُقْ بِهَا وَ لَا تَقْهَرْهَا وَ خُذْ عَفْوَهَا وَ نَشَاطَهَا إِلَّا مَا کَانَ مَکْتُوباً عَلَیْکَ مِنَ الْفَرِیضَهِ فَإِنَّهُ لَا بُدَّ مِنْ قَضَائِهَا وَ تَعَاهُدِهَا عِنْدَ مَحَلِّهَا»؛نفس خود را در واداشتن به عبادت فریب ده و با آن مدارا کن و به زور و اکراه بر چیزى مجبورش نساز و در وقت فراغت و نشاط به کارش گیر، جز در آن­چه که بر تو واجب است، و باید آن را در وقت خاص خودش به جا آورى.

انسان موجودی است دو بعدی، از یک سو به عالم بالا نظر دارد و از سوی دیگر به عالم سفلی؛ لذا برای انسان دو نوع حیات متصور است و با توجه به این دو نوع حیات، آدمی دارای دو چهره نفسانی است: یکی نفس در مرتبه نازل آن، یعنی خودِ طبیعی که منشأ غرایز حیوانی و «شهوت و غضب» و عامل جلب لذت و دفع ضرر است و وجود آن، برای تأمین حیات مادی ضروری است و تربیت اسلامی آن را هدایت و کنترل می کند؛ اما هرگاه از مسیر صحیح خارج شود، انسان را به کفر، ظلم، جهل، طغیان، حرص، حسد، بخل، نیرنگ، تکاثر و سایر خصال‏ذمیمه و رذایل اخلاقی خواهد­کشید. قرآن مجید از این حالت نفسانی با عنوان «نفس اماره» سخن می‏گوید: إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَهٌ بِالسُّوءِ … (یوسف / ۵۳)؛ و گاه از آن با عنوان «مسوله» یاد می کند و وَکَذَلِکَ سَوَّلَتْ لِی نَفْسِی؛ یعنی نفس من مرا به چنین نیرنگی وا داشت(طه / ۹۶)

چهره­ ی دیگر نفس، همان لطیفه­ های ربّانی و بارقه­ های الهی هستند که از آن­ها به خود عالی نیز می­توان تعبیر کرد و منشأ کمالات عقلی و علمی و عملی و گرایش­هایی چون خدا­جویی، آرمان­خواهی، عرفان، اخلاق، عدل، خودشناسی، احسان و ایثار و سایر فضایل می­شوند.

حضرت امام ـ رحمه الله علیه ـ اولین گام در «خود سازی» را شناختِ همه جانبه­ ی نفس بیان می فرماید. به این معنا که اگر نفس به طور شایسته شناخته نشود، توفیق تهذیب و تزکیه نفس برای انسان میسّر نخواهدشد. با توجه به اهمیت خودشناسی لازم است، چند سطری درباره ­ی این موضوع اشاره شود.

در روایات اسلامی به شناخت نفس توصیه فراوان شده و آن را سودمندترین معارف طریقِ خداشناسی، نشانه­ی کمال عقل و بالاترین حکمت و نردبان صعود خوانده و جهل خویش را بدترین نوع جهل، خود فراموشی، گمراهی، تباهی و نادانی نسبت به همه چیز دانسته­اند. امام علی (ع) می­فرماید: «افضل المعرفه معرفه الانسان نفسه» و می­فرماید: «من عرف نفسه فقد انتهی الی غایه کل معرفه و علم» و نیز می­فرماید:  «عجبت لمن یجهل نفسه کیف یعرف ربّه». هم چنین «من لم یعرف نفسه بعد عن سبیل النجاه و خبط فی الضلال و الجهالات» (مهدوی­کنی، ۱۳۷۱، ص ۵۵). لذا علی (ع) سرانجام کسانی را که در این وادی گام ننهند و به خودشناسی نپردازند، هلاکت را قطعی دانسته و می­فرماید: «هلک امرؤ لم یعرف قدره؛ آن کسی که قدر خود نشناخت هلاک شد» (صبحی صالح، ۱۳۹۵، قصار ۱۴۹)

انواع نفس­ها

در قرآن به چهار گونه نفس انسانی اشاره شده‌است:

۱-نفس اماره (روان فرمان­گر)

در آیه ۵۳ از سوره­ی یوسف به این نفس اشاره شده‌است.

نفس اماره، انسان را به سوی کارهای زشت هدایت می‌کند. حضرت امام على (ع)، رفتارهاى برخاسته از نفس امّاره را به اسبانى چموش تشبیه نموده که افسارگسیخته­ی سوار خود را هرجا که بخواهد، مى برد تا آن­که او را به آتش دوزخ افکند و انسان­هایى که نفس امّاره خویش را کنترل و مهار نموده­اند، مانند کسانى هستند که سوار بر مرکب راهوار و رام شده و سوارش مهار را به دست گرفته و سرانجام او را وارد بهشت مى­نماید(شریف رضی،۱۳۸۷،خ۱۶،ص).

۲- نفس لوامه (روان سرزنش­گر)

این نفس، انسان را به خاطر اعمال زشتی که مرتکب می‌شود، سرزنش می‌کند. از این نفس به وجدان تعبیر شده‌است. بر اثر تکرار کردارهای زشت و گناهان، این نفس کارکرد خود را از دست می‌دهد. در آیاتی از سوره مبارکه قیامت، خداوند متعال مى فرماید: لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَهِ. وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَهِ  نه! سوگند به روز رستاخیز. و باز هم نه! سوگند به وجدان سرزنشگر( قیامت/۲-۱)

نفس لوّامه یعنى نفسى که بسیار انسان را سرزنش مى نماید. نفس انسان در این مرتبه، بیشتر گرایش به خیر و نیکى دارد و اگر دچار انحراف و افراط و تفریط گردد، این (نفس) آدمى از درون او را سرزنش مى کند، تا دوباره به سوى نیکی و خیر بازگردد.

جهت دریافت و خرید متن کامل مقاله و تحقیق و پایان نامه مربوطه بر روی گزینه خرید انتهای هر تحقیق و پروژه کلیک نمائید و پس از وارد نمودن مشخصات خود به درگاه بانک متصل شده که از طریق کلیه کارت های عضو شتاب قادر به پرداخت می باشید و بلافاصله بعد از پرداخت آنلاین به صورت خودکار  لینک دنلود مقاله و پایان نامه مربوطه فعال گردیده که قادر به دنلود فایل کامل آن می باشد .