عنوان

مقاله عدالت اجتماعی از منظر نهج البلاغه

تعداد صفحات:۶۰

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

عدالت با نام امام علی(علیه السّلام) همراه گشته؛ حضرت علی(علیه السّلام) شهید عدالت، در دوران کوتاه حکومت خود مجاهدت فراوانی در راه به ثمر نشاندن بذر عدالت در جامعه انجام داد مجاهدتی که به شهات  ایشان در این مسیر مقدس انجامید.

در نظر آن حضرت خداوند از ظلم نسبت به بندگان بری بوده و در بیان احکام الهی میان تمامی مخلوقات به عدالت رفتار می نماید.[۱] بنابراین عدل را یکی از اصلی ترین صفات الهی می داند و در ضمن خطبه های شیوایش در وصف خداوند پیوسته به وجود صفت عدل خداوند در حکم و قضاوت اشاره می نماید[۲]

ایشان ضمن برشمردن فضائل اعمال، امر به معروف و نهی از منکر را  در برابر سایر امور خیر، از جمله جهاد در راه خدا همچون قطره ای از دریا می شمارد اما در ادامه کلام خویش، خاطر نشان می سازد؛ اظهار سخن حق در برابر حاکم ظالم برای اجرای عدالت از همه امور افضل است.[۳]

از نظر امام علی(علیه السّلام)، عدالت، پایه و اساس اجتماع  است و مبنای زندگی عمومی و اساس مقررات اجتماعی است؛ اما جود و بخشش حالتی استثنائی و موقتی دارد و گستره آن شامل  عده ای خاص می باشد و در صورت همه گیر شدن عدالت در اجتماع مردم از جود و بخشش بی نیاز می گردند. لذا در پاسخ به این سوأل که عدل یا بخشش، کدام برترند؟

فرمودند: عدالت، هر چیزى را در جاى خود مى‏نهد در حالى که بخشش آن را از جاى خود خارج مى‏سازد. عدالت، تدبیر عمومى مردم است در حالى که بخشش، گروه خاصّى را شامل می گردد ؛ پس عدالت شریف ‏تر و برتر است.[۴]

آن حضرت در خطبه ۲۱۶ حقوق متقابل رهبری و مردم را بیان نموده وآن را بزرگترین حقوق دانسته، اصلاح رعیت و رهبر را به تبع یکدیگر می داند و روابط سالم بین مردم ورهبر را گوشزد نموده و یکی از مهم ترین امور برای برقراری عدالت را ادای حق رهبری از جانب مردم و رعایت حقوق مردم از جانب زمامدار می شمارد که سبب عزت یافتن حق، قوام دین و برقراری عدالت، برپایی سنت رسول الله، اصلاح روزگار، امیدواری مردم در تداوم حکومت و یأس دشمنان در آرزوهایش می گردد.[۵]

در مقابل، وجود بعضی صفات را مانع اجرای عدالت  بر می شمارد و آنها را جزء زشت ترین صفات والی و مردم می داند. از جمله این صفات را علاقه به خودستایی و تملق پذیری، انتقاد ناپذیری و خود رأیی در زمامدار می داند و زشت ترین صفات رعیت را چاپلوسی، ظاهرسازی و مخفی کاری برای جلب رضایت زمامدار می داند.[۶]

همچنین در خلال نامه های خود به زمامداران، در مورد کوتاهی نمودن در امور مردم از جمله، تقسیم بیت المال به طور نامساوی و تعدی به مردم در زمان جمع آوری خراج هشدار می دهد.

مهم ترین اوامر ایشان در زمینه اجرای حقوق طبقات مختلف جامعه در نامه ۵۳ نهج البلاغه به مالک اشتر نخعی، ذکر شده است، نامه ای که  به حق می توان آن را  منشور حقوق بشر نامید. در این نامه ایشان خصوصیات و ویژگی های رفتاری مورد توجه را  در تمامی اقشار جامعه از جمله: رهبر جامعه، قاضیان، کارگزارن دولتی، تجار و صاحبان حِرف مختلف، سربازان، نویسندگان و محرومان و مستضعفان جامعه را تشریح کرده و وظایف و حقوق هر صنف را  تشریح نموده اند.

علاوه بر فرامین گسترده عدالت محور ایشان در ضمن خطبه و نامه های پرشور ایشان، اقدامات عملی آن حضرت در راستای اجرای عدالت اجتماعی را می توان چنین برشمرد: تقسیم بیت المال به طور مساوی بین عرب و عجم، بنده و آزاد، تأسیس بیت القصص برای جمع آوری شکایات عمومی مردم از مامداران، تعویض فرمانداران بر اساس گزارش های صادق و تشکیل بیت العدل برای رسیدگی به شکایات مردم و اجرای عدالت قضایی.[۷]

از بیانات ایشان در نهج البلاغه و گواهی تاریخ برمی آید که درطول حکومت ایشان در کوفه مردم به رفاه نسبی رسیده بودند و وضع معیشتی مطلوبی بر همه آنان حاکم شده بود، به نحوی که می توان حکومت ایشان را تنها حکومت موفق تاریخ در زمینه اجرای عدالت اجتماعی نامید. دستورات و اقدامات ایشان در زمینه ریشه کنی بی عدالتی در جامعه می تواند الگوی عملی حکومت ها در تمام ادوار زندگی بشر قرار گیرد از این رو در این مقاله  عوامل و موانع اجرای عدالت اجتماعی در نهج البلاغه بررسی می شود.

واژه های کلیدی : عدالت،  عدالت اجتماعی،  موانع اجرای عدالت اجتماعی ،  عدالت اجتماعی در نهج البلاغه

 فهرست مطالب

چکیده ۴
مقدمه ۷
مفهوم اصطلاحی عدالت اجتماعی ۹
عوامل اجرای عدالت اجتماعی از منظر نهج البلاغه ۱۱
۱- حکمران عادل ۱۳
۲- نظارت همگانی ۱۶
پند و اندرز کارگزاران ۱۷
بی نیاز ساختن کارگزاران ۱۷
بازرسی مخفیانه از کارگزاران ۱۷
تقویت روحیه انتقاد پذیری ۱۸
۳ ـ منش عادلانه حاکمان ۲۰
مردمداری ۲۲
سعی در کسب رضایت عموم مردم ۲۳
رعایت مساوات ۲۵
تساوی در برابر قانون و قضا ۳۰
۴ ـ حقوق متقابل مردم و حاکمان ۳۰
وظایف حکومت در قبال مردم ۳۳
موانع اجرای عدالت اجتماعی از منظر نهج البلاغه ۳۸
۱- حکومت جور ۳۹
۲- دنیا طلبی حکام ۴۲
۳- استثمار و بهره کشی ۴۵
۴- سرمایه داری ۴۷
۵- انحصار گرایی (خود اختصاصی) ۴۹
منابع و مآخذ ۵۷

منابع

قرآن کریم، ترجمه محمد مهدی فولادوند، تهران: دارالقرآن کریم،۱۴۱۵ق.

نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم: انتشارات مشهور،

رشاد، علی اکبر، دانشنامه امام علی (ع)، جلد ۱۰، تهران: پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی ،

مطهری، مرتضی، اسلام و مقتضیات زمان، جلد۱، تهران: صدرا،

ـــــــــــــــ ، بیست گفتار، چاپ پنجم، تهران: نشر افست،

ــــــــــــــــ ، سیری در سیره ائمه اطهار، چاپ چهلم، تهران، صدرا،

ــــــــــــــــ ، سیری در نهج البلاغه، چاپ دوم، تهران: دارالتبلیغ اسلامی،

ــــــــــــــــ ، مباحث اقتصادی، تهران: دفتر انتشارات اسلامی،

ــــــــــــــــ ، مبانی اقتصاد اسلامی، تهران: حکمت، ۱۴۰۳ق .

ـــــــــــــــ ، یادداشتها، مجلدات مختلف، تهران: صدرا،

سید بن قطب، ابراهیم شادلی، عدالت اجتماعی در اسلام، ترجمه محمد علی گرامی و سید هادی خسروشاهی، تهران: کلبه شروق،

مرامی، علیرضا، بررسی مقایسه ای مفهوم عدالت از دیدگاه مطهری ، شریعتی و سید قطب، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی ،

مقدمه

عدالت اجتماعی از دیرباز همواره مورد توجه مصلحان جهان بوده و هدف متعالی مشترک انسان ها و معیار سلامت فطرت پاک آنها عنوان شده است. همواره یکی از عوامل مشروعیت حکومت ها وجود صفت عدل در زمامداران بوده است و مبارزات گسترده مظلومان درجهان بر ضد حکومت های ظالم ناشی از بی عدالتی حاکمان و ایجاد تبعیض ونابرابری میان اقشار مختلف جامعه بوده است. در واقع نوع بشر از تفاوت و تبعیض متنفر است و به دنبال آزادی، رفاه و مساوات جهان شمول است.

تا وقتی عدالت اجتماعی در جوامع برقرار نشود، این مبارزات عدالت طلبانه حتی در کشورهای به ظاهر مرفه نیز، ادامه دارد. در واقع، ملاک توفیق یک حکومت را توفیق آن حکومت در اجرای عدالت اجتماعی در بین تمام اقشار جامعه تعیین می کند. ایجاد مساوات، رعایت استحقاق ها، نفی تبعیض های گسترده و توجه به حقوق متقابل مردم، زمینه فعالیت، رشد و شکوفایی استعدادهای فردی را فراهم نموده و برای تمام افراد جامعه رفاه، آسایش و امنیت به دنبال دارد. البته در چنین جامعه ای رشد معنویات و توجه به جنبه های روانی روح بشر نیز قابل توجه خواهد بود. در حقیقت، وجود عدالت در اجتماع مقدمه توجه و گرایش جمعی به حق جویی و حق پرستی است. استاد مطهری در این رابطه می نویسند: تا عدل اجتماعی برقرار نباشد، امکان عبادت، تهذیب اخلاق، تعلیم و تفکر و توازن روحی که مقدمه توجه به حق است، ضعیف است.[۱]

تبعیض ها و تفاوت ها در میان مردم نتایج اقتصادی و روحی مختلفی دارد. بعضی نتیجه های اقتصادی تبعیض ها عبارتند از: گسترش فقر و نیازمندی در میان طبقه ضعیف نیازمند کمک های مردمی و دولتی و در نتیجه گسترش روحیه ضعف و خود کم بینی در بین اقشار نیازمند از یک سو و در دیگر سوی، ایجاد قشری رفاه زده و دارای روحیات  تجمل پرستی، راحت طلبی و خود بزرگ بینی است که این عامل، تعادل میان اجتماع را به هم زده، شکافی عظیم در میان طبقات جامعه فراهم می آورد تا ضمن آن، زمینه ای برای شکل گیری اعتراضات مردمی در جهت اضمحلال جامعه فاسد طبقاتی، ایجاد شود. بر همین اساس در اسلام برقراری عدالت اجتماعی و گرفتن حق مظلوم از ظالم و رعایت حقوق بشر از ضروریات تشکیل حکومت اسلامی و نظام سیاسی دینی بر شمرده می شود. امام علی (علیه السّلام) نیز علت پذیرفتن خلافت پس از عثمان را به هم خوردن عدالت اجتماعی و تقسیم مردم به دو دسته گرسنه گرسنه و سیر ِسیر می داند.[۲]

به نظر اسلام، انسان ها از لحاظ برخورداری از استعداد، هوش، توانمندی های جسمی، مهارت ها و دانش ها متفاوتند، اما همه در اصل وجود، برخورداری ازامتیازات مادی جامعه و در برابر قوانین یکسانند؛ بنابراین همگان از حقوق  مساوی در برخورداری از جایگاه های والای سیاسی، اجتماعی و روابط شهروندی برخوردارند. بر همین اساس عدالتِ اسلام، در واقع مساواتِ در امکانات در عین توجه به تفاوت ها و استحقاق ها می باشد.

عدل و عدالت اجتماعی از جمله مفاهیم پر معنایی است که همواره مورد توجه ادیان و مکاتب مختلف بوده است .اما اجرای آن همچنان به عنوان آرزویی دست نیافتنی  به نظر می رسد؛ آرزویی که تحقق آن، نیازمند بررسی  لوازم اجرای عدالت و موانع پیش روی آن  می باشد.

نهج البلاغه میراث جاویدان امام علی (علیه السّلام)، در بردارنده اندیشه ها و رهنمودهای عدالت محور آن حضرت، در زمینه های اخلاقی، اجتماعی و سیاسی است. ارائه راهکارهای اجرای عدالت اجتماعی، از جمله مجاهدت های ایشان در جهت ایجاد جامعه ای عادل و فضیلت محور است. این راهکارها مواردی از قبیل لزوم زندگی عادلانه حاکمان، رعایت حقوق متقابل مردم و حاکمان و نظارت همگانی می باشند. فقدان هر یک از مؤلفه های تشکیل جامعه عادل به عنوان مانعی در راه اجرای عدالت اجتماعی قرار می گیرد.

مفهوم اصطلاحی عدالت اجتماعی

عدالت اجتماعی به طور خاص از جمله مفاهیم نوظهور است از این رو در بین متفکران معاصر، بیشتر به اهمیت و جایگاه آن اشاره شده است. در ادامه به بعضی از این نکته نظرات اشاره می گردد.

از نظر سید قطب، اسلام، عدالت اجتماعی را بر سه پایه استوار ساخته: آزادی همه جانبه وجدان، مساوات کامل انسانیت و همکاری عالم اجتماعی.[۳]

ایشان عدالت اجتماعی به معنای عدالت اقتصادی محض را نمی پذیرد، بلکه عدالت را شامل تمامی مظاهر زندگی انسان می داند. از نظر او ارزشهای مشمول عدالت، تنها جنبه های مادی صرف نیستند بلکه ترکیبی از ارزشهای معنوی، روحی و مادی هستند.

امام موسی صدر، عدالت اجتماعی را تداوم عدالت الهی در جامعه بشری به منظور ایجاد توازن عادلانه در جهت رفع خواسته ها و تأمین نیازهای بشری می داند. در دیدگاه ایشان، تلاش برای ایجاد و بسط عدالت وظیفه همگانی است و تنها راه رسیدن جامعه بشری به مرتبه خلیفه اللهی و اقامه عدالت و قسط، تشکیل دولت و حکومت است.[۴]

علامه طباطبایی(ره) عدالت را امری اعتباری از سوی انسان ها در جهت رفع نیاز آنان و رفع تزاحم و برخورد در زندگی اجتماعی ایشان می داند،[۵] تحقق عدالت را صرفاً به واسطه تشخیص فیلسوف نمی داند، بلکه وضع و قرارداد بشر، با توجه به مکان و زمان می شمارد. بنابر این تحلیل، عدالت صفتی از خدا نیست، بلکه وصفی است برای اعمال انسانها و قضاوت های ایشان.[۶]

استاد شهید مرتضی مطهری، عدالت اجتماعی را در نظر گرفتن استحقاق ها با توجه به نوع فعالیت افراد می داند[۷] و برای برقراری عدالت در عین مساوات، ایجاد شرایط یک مسابقه کامل را لازم می داند: « عدالت این است که در شئون اجتماعی و در راه استفاده از حقوق اجتماعی شرایط دقیق یک مسابقه کامل نسبت به همه مزایا فراهم شود و طبق یک مسابقه عمل شود، یعنی مساوات و همه را به یک چشم دیدن و برابر در نظرگرفتن و عدم ملاحظه شخصی؛ ازنظر ملاحظات شخصی، همه علی السویه باشند. ازنظر ملاحظات طبقاتی، همه علی السویه باشند».[۸]

وی همچنین یکی از شرایط حسن روابط اجتماعی و اجتناب از ظلم و ستم را، عدالت می داند و در این باره می نویسد: عدالت یعنی هر کس به حقوق خود قانع و به حقوق دیگران احترام بگذارد. از ظلم و ستمگری و استثمار که لازمه طبیعت بشری است پرهیز کند.[۹]

[۱]. مرتضی مطهری، یادداشتها،  تهران: صدرا، ۱۳۷۸، ج۱، ص۴۶ .

[۲]. سید رضی، پیشین ، خطبه ۳، ص۴۹، « لَوْ لَا حُضُورُ الْحَاضِرِ وَ قِیَامُ الْحُجَّهِ بِوُجُودِ النَّاصِرِ وَ مَا أَخَذَ اللَّهُ عَلَى الْعُلَمَاءِ أَلَّا یُقَارُّوا عَلَى کِظَّهِ ظَالِمٍ وَ لَا سَغَبِ مَظْلُومٍ لَأَلْقَیْتُ حَبْلَهَا عَلَى غَارِبِهَا وَ لَسَقَیْتُ آخِرَهَا بِکَأْسِ أَوَّلِهَا».

.[۳] ر.ک: سید بن قطب، عدالت اجتماعی در اسلام، ترجمه محمد علی گرامی و سید هادی خسروشاهی،تهران: کلبه شروق، ۱۳۷۹، ص۱۰۳؛ ر.ک: علیرضا مرامی، بررسی مقایسه ای مفهوم عدالت از دیدگاه مطهری، شریعتی و سید قطب، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸ ، ص۸۲ .

[۴]. ر.ک: موسی صدر، اقتصاد برتر، ترجمه علی اکبر سیبویه، تهران : نشر میثم،بی تا، ص۳۴ ؛ ر.ک: محمد حسین جمشیدی، نظریه عدالت از دیدگاه فارابی، امام خمینی، شهید صدر، تهران: پژوهشکده امام خمینی وانقلاب اسلامی ،۱۳۸۰،ص۵۱۳٫

[۵]. ر.ک: محمد حسین طباطبایی، اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج۲، تهران: صدرا، ۱۳۶۸، ص۱۵۰٫

[۶]. ر.ک: علی اکبر علیخانی و همکاران، درآمدی بر نظام سیاسی عدالت در اسلام، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی  اجتماعی ، ص۲۵۷ـ۲۶۰٫

[۷]. ر.ک: مرتضی مطهری، سیری درسیره ائمه اطهار، چاپ۴۰، تهران: صدرا، ۱۳۸۸، ص۲۲۶٫

[۸]. مرتضی مطهری، بیست گفتار، چاپ پنجم، تهران: شرکت افست، ۱۳۵۹،  ص۹۰٫

[۹]. مرتضی مطهری، یادداشتها، ج۱، ص۴۷۶ .

[۱]. ابوالحسن محمدبن حسین الطاهر ذوالمناقب، مشهور به سیدرضی،  نهج البلاغه، ترجمه: محمد دشتی، قم: انتشارات مشهور، ۱۳۷۹ ، خطبه ۱۸۵، ص ۳۵۹، « الَّذِی صَدَقَ فِی مِیعَادِهِ وَ ارْتَفَعَ عَنْ ظُلْمِ عِبَادِهِ وَ قَامَ بِالْقِسْطِ فِی خَلْقِهِ وَ عَدَلَ عَلَیْهِمْ فِی حُکْمِهِ».

[۲]. سید رضی، پیشین، خطبه ۲۱۴، ص۴۳۹، « وَ اَشْهَدُ اَنَّه عَدْلٌ عَدْلٌ وَ حُکْمٌ فَصْلٌ».

[۳]. سید رضی، پیشین، قصار ۳۷۵، ص۷۲۱، « وَ مَا أَعْمَالُ الْبِرِّ کُلُّهَا وَ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عِنْدَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنْ الْمُنْکَرِ إِلَّا کَنَفْثَهٍ فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ وَ إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ لَا یُقَرِّبَانِ مِنْ أَجَلٍ وَ لَا یَنْقُصَانِ مِنْ رِزْقٍ وَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِکَ کُلِّهِ کَلِمَهُ عَدْلٍ عِنْدَ إِمَامٍ جَائِرٍ ».

[۴]. سید رضی، پیشین، قصار ۴۳۷، ص ۷۳۵، « وَ سُئِلَ (علیه‏السلام) أَیُّهُمَا أَفْضَلُ الْعَدْلُ أَوِ الْجُودُ فَقَالَ (علیه‏السلام ) الْعَدْلُ یَضَعُ الْأُمُورَ مَوَاضِعَهَا وَ الْجُودُ یُخْرِجُهَا مِنْ جِهَتِهَا وَ الْعَدْلُ سَائِسٌ عَامٌّ وَ الْجُودُ عَارِضٌ خَاصٌّ فَالْعَدْلُ أَشْرَفُهُمَا وَ أَفْضَلُهُمَا ».

[۵]. سیدرضی، پیشین، خطبه ۲۱۶، ص۴۴۳، « فَإِذَا أَدَّتْ الرَّعِیَّهُ إِلَى الْوَالِی حَقَّهُ وَ أَدَّى الْوَالِی إِلَیْهَا حَقَّهَا عَزَّ الْحَقُّ بَیْنَهُمْ وَ قَامَتْ مَنَاهِجُ الدِّینِ وَ اعْتَدَلَتْ مَعَالِمُ الْعَدْلِ وَ جَرَتْ عَلَى أَذْلَالِهَا السُّنَنُ فَصَلَحَ بِذَلِکَ الزَّمَانُ وَ طُمِعَ فِی بَقَاءِ الدَّوْلَهِ وَ یَئِسَتْ مَطَامِعُ الْأَعْدَاءِ ».

[۶]. سید رضی، پیشین، خطبه ۲۱۶، ص۴۴۵٫

[۷]. برای آگاهی از این موارد ر.ک: علی اکبر رشاد و دیگران ، دانشنامه علوی ، ج۱۰، تهران: پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی،۱۳۸۰، ص ۳۰ تا ۵۱ .

جهت دریافت و خرید متن کامل مقاله و تحقیق و پایان نامه مربوطه بر روی گزینه خرید انتهای هر تحقیق و پروژه کلیک نمائید و پس از وارد نمودن مشخصات خود به درگاه بانک متصل شده که از طریق کلیه کارت های عضو شتاب قادر به پرداخت می باشید و بلافاصله بعد از پرداخت آنلاین به صورت خودکار  لینک دنلود مقاله و پایان نامه مربوطه فعال گردیده که قادر به دنلود فایل کامل آن می باشد .