عنوان

مقاله نماد و اسطوره در اشعار عراقی

تعداد صفحات:۷۱

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

عراقی از شاعران بنام و از پیشگامان غزل­سرایی عرفانی است. در طول قرون مختلف، ادیبان ومحقّقان وشعرا ونویسندگان، به­گونه­های مختلف، از واژه­ها واصطلاحات و الفاظ، بهره­گرفته­اند و آثار خود را بدان­وسیله، زینت بخشیده­اند. گروهی، به ظاهر الفاظ، توجه داشته و بیشتر، جنبه­ی ادبی وصوری آن را مدّ نظر داشته­ اند وگروهی دیگر، جنبه‌ی استعاری و رمزی وعرفانی آ­ن­را مورد توجه قرارداده­اند.

او که از پیشگامان شعر عرفانی است، غزل سبک عراقی را با اندیشه­ های عرفانی ووحدت وجودی، همراه ساخت. تفکر وحدت وجود را از ابن عربی گرفت؛ غزل را با نکات اخلاقی –عرفانی، به دوره­ی تازه­ای از غزل­گویی، وارد ساخت. انسجام غزل­های او، حاصل نگاه ویژه­ای است که به جهان دارد؛ ولی تفکرات پیچیده­ی وحدت وجودی و عرفانی، باعث نشد که  اشعار او رنگ پیچیدگی وابهام به خود بگیرد. بلکه این مباحث را در قالب الفاظی بسیار ساده و روان ارائه­کرده­است.

نماد:کارکرد نماد در غزلیات او بسیار گسترده است . در مجموع از ۳۱۲ غزل او ۶۴ غزل ، عرفانی هستند که در تک تک ابیات آن ها نماد پردازی شده است . عراقی در نماد سازی بیشتر از دو نوع اصطلاح استفاده کرده است ؛ اصطلاحات مربوط به خمریات مانند باده ، می ، جرعه ، خمستان ، شراب و غیره و اصطلاحات مربوط به اندام معشوق و انسان مانند لب ، چشم ، ابرو و غیره اصطلاحات دیگری مانند بحر ، پیر ، بت و بتکده و غیره نیز به صورت نمادین به کار رفته اند اما بسامد بالایی ندارند. نماد های عرفانی او در زمان خود نماد های زنده و پویایی بوده اند اما به مرور بر اثر کثرت استفاده و تقلید سایر شاعران به صورت کلیشه ای و تکراری درآمده اند.

اسطوره : عراقی به اسطوره و حتی تلمیح ، توجه چندانی نکرده است ؛ تنها در ۲۸ مورد به داستان های پیامبران یا عشاق اسطوره ای اشاره کرده و از پیامبرانی چون سلیمان ، ابراهیم ، موسی ، عیسی و یوسف (ع) یاد نموده و به عشاقی چون بیژن و منیژه ، شیرین و فرهاد  و وامق و عذرا توجه نموده  اما از اساطیر حماسی ایرانی مانند رستم و اسفندیار هیچ یادی نکرده است.

واژگان کلیدی:نماد، اسطوره، شیخ فخرالدّین عراقی، غزلیات

 فهرست مطالب

چکیده ۶
مقدمه ۷
نگاهی به زندگی شیخ فخرالدّین عراقی ۹
الف- تولّد و کودکی ۹
ب- جوانی ۱۱
ج- استادان و مسافرت ها ۱۳
د- مذهب عراقی ۱۵
ه – عرفان عراقی ۱۵
و – جایگاه و منزلت عراقی درکاروان ادب پارسی ۱۶
ز- وفات عراقی ۱۷
ح- آثار عراقی ۱۷
تأثیر پذیری عراقی از دیگر شاعران ۱۸
تأثیرگذاری عراقی بر دیگر شاعران ۱۹
سبک ادبی عراقی ۲۱
دستورمندی زبان عراقی ۲۲
شیوهی واژهگزینی عراقی و بسامد واژههای پرکابرد در ساختار زبان او ۲۲
قافیه و ردیفهای فعلی و نقش آنها در روانی زبان عراقی ۲۳
تراکم فعل در زبان عراقی ۲۴
نقش برخی عناصر موسیقی افزای در آثار عراقی ۲۴
نماد ۲۷
۱-زمینه‌های تاریخی و فرهنگی نماد ۲۸
۲-تفاوت نماد‌ها و استعارات در غزل‌های عرفانی و غیر عرفانی ۲۹
۳-ماهیت نماد و تصویر نمادین ۳۰
۴-خاستگاه نماد ۳۳
۵-نماد‌های مرده و نماد‌های پویا ۳۳
۶-رابطه‌ی بین نماد و استعاره ۳۴
۷-نماد و کنایه ۳۶
۸-نماد در غزلیات عراقی ۳۶
اصطلاحات نمادین حوزه ی خمریات ۳۷
باده ۳۷
بت ۳۸
جام ۴۰
جرعه ۴۲
خرابات و خراب و خرابی ۴۳
ساقی و ساغر ۴۵
می و شراب و دُرد و مدام ۴۷
میکده و میخانه، خانقاه و صومعه ۵۰
خم، خمستان ۵۱
اصطلاحات نمادین مربوط به اندام معشوق ۵۱
ابرو ۵۱
زلف، مو، طرّه ۵۴
لب ۵۵
چشم ۵۶
غمزه، کرشمه ۵۷
حُسن ۵۸
نقاب و برقع ۵۹
بحر، دریا ۶۰
رند و قلاش ۶۱
اسطوره ۶۲
۱-تعاریف و مبانی اسطوره ۶۲
۲-عوامل تغییر اسطوره در شعر ۶۳
۳-بررسی اسطو ره های غزلیات عراقی ۶۴
الف- داستان پیامبران ۶۴
ب- داستان عاشقان ۶۵
ج- اسطوره های تازه ۶۶
نتیجهگیری ۶۸
فهرست منابع و مآخذ ۷۰

 منابع

صفا ، ذبیح الله ، (۱۳۶۹). تاریخ ادبیات در ایران ، تهران: فردوسی .

میر صادقی، میمنت، (۱۳۷۳). واژه نامه ی هنر شاعری، تهران: کتاب مهناز.

عراقی، فخرالدین،(۱۳۳۵) . کلیات ، با مقدمه و تصحیح سعید نفیسی، تهران:انتشارات سنایی.

ـــــــــــــــ(۱۳۸۶) . کلیات ، به کوشش زهرا کشاورز باقری ، تهران: بهزاد.

ــــــــــــــ(۱۳۸۸) . کلیات، به کوشش محسن پویان، قزوین: سایه گستر.

علوی مقدم، محمد و رضا اشرف زاده،(۱۳۸۲) . معانی و بیان ، تهران: سمت.

کریمی ، احمد،(۱۳۹۰). « تحلیل اشعار سید حسن حسینی از منظر صور خیال» ، مجله ی فنون ادبی، شماره ی ۲ ، پاییز و زمستان، صص ۱۱۶-۹۳،  اصفهان.

آهنی ، غلامحسین ، (۱۳۶۰) . معانی و بیان ، چاپ دوم، تهران : بنیاد قرآن.

اکرمی ، محمدرضا ، (۱۳۹۰) . تحلیل استعاره در غزل های بیدل دهلوی ، تهران : نشر مرکز.

تجلیل ، جلیل ، ( ۱۳۸۶) . معانی و بیان ، تهران : مرکز نشر دانشگاهی .

رجایی ، محمد خلیل ، (۱۳۷۲) . معالم البلاغه ، شیراز: دانشگاه شیراز.

غلامرضایی، محمد، (۱۳۷۷). سبک شناسی شعر پارسی، تهران: نشر جامی.

فروزانفر ، بدیع الزمان،(۱۳۷۶) . معانی و بیان ، به کوشش دبیر سیاقی، تهران .

ـــــــــــــــــــــ(۱۳۷۲). تاریخ ادبیات ، تهران : مرکز.

کزازی، جلال الدین، (۱۳۸۵). زیبایی شناسی شعر پارسی، تهران: نشر مرکز.

رخشنده مند، علی سینا،(۱۳۹۰) . «نقد استعاره ی تمثیلیه»، مجله ی فنون ادبی،
شماره ی ۲ ، پاییز و زمستان، صص ۱۳۸-۱۱۷، اصفهان.

سلاجقه ، پروین،(۱۳۷۹).« ایماژ، استعاره و نماد» ، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، شماره ۳۷، تهران.

صیادکوه، اکبر، (۱۳۸۳). «عراقی و امتیازات زبانی و شاعرانه ی وی »، مجله الدراسات الادبیه ، شماره ی پیاپی۴۸-۵۲، دانشگاه لبنان.

مقدمه

«صور خیال» یا به اصطلاح اروپایی­ها «ایماژ» جزء لاینفکّ شعر قلمداد شده است. تقریباً در همه­ی تعاریفی که درباره­ی شعر از گذشته تاکنون ارائه شده، ماده­ی اصلی و جوهر اصلی شعر را «صورت خیال» دانسته­اند.بنابراین اگر بتوانیم خیال و اندیشه­های شاعری را به درستی، نمایش دهیم زیبایی­های اثر اورا نمایان کرده­ایم.

فخرالدّین عراقی از شاعران بنامِ عارف­مسلکی است که زبانی بسیار روان و شیوا دارد و از تخیّلی بسیار قوی برخوردار بوده است؛ اشعار پرسوز و پرازشوق او در شعر عرفانی، بابی تازه گشود و غزل­ها و حتی ترکیبات و ترجیعات و قصاید او با معانی بلند عرفانی و احساسات و عواطف گرم، همراه است. وی بسیاری از تعبیرات و کنایات و رمزهای معمول بین عرفا و متصوفه را در شعر خود جای داده است.

جهان­بینی عرفانی، اقتضا می­کند که برای بیان معنای باطنی و درونی، از اشیاء محسوس، به صورت رمز و استعاره استفاده شود؛ شاعر و نویسنده­ی عارف با استفاده از رمزها و سمبل­ها، تصویرهایی را می آفریند که بر باطن و معنای درونی آنها دلالت دارد و در حقیقت شاعر و نویسنده­ی عارف، به دنبال آن حقیقت درونی است و لفظ چون کسوتی است که بر اندام معانی جلوه­گری می­کند.

«هنر و زیبایی، درست تقلید کردن و محاکات است، منظور این است که هنرمند باید اشیا را آن طور که بوده و هست یا آن طور که می گوید یا فکر می کند یا آن طور که می بایستی باشد نمایش دهد ؛ از این دیدگاه شعر نوعی هنر محسوب می شود زیرا شاعر همانند نقاشی است که تصویر می آفریند؛ اما این تصویر، اثر ذهنی یا شباهت قابل رویتی است که به وسیله‌ی کلمه، عبارت یا جمله ی نویسنده یا شاعر ساخته می شود تا تجربه حسی به ذهن خواننده یا شنونده منتقل گردد.» (کریمی،۱۳۹۰: ۹۴)

در بلاغت قدیم، صورخیال را در حوزه­ی تشبیه، استعاره، کنایه و مجاز بررسی می­کرده­اند؛ امّا در آثار جدیدی که در این حوزه نوشته شده، شمار  و حوزه­ی آن­ها بسی فراتر از این چهار محور است.

شاعران بزرگ از امکانات بیانی و بلاغی برای القای معانی خود سود می­جویند.توانایی عراقی، در بهره­گیری از عناصر زیبایی­ساز کلام، نشان از اطلاعات بسیار او در زمینه­ی شعر و شاعری دارد؛ به­طوری که در بعضی مواقع اگر خواننده­ای با صور خیالی از قبیل استعاره و نماد آشنا نباشد درک بعضی از اشعار او برای وی دشوار خواهد بود.در سبک عراقی، بیان اندیشه به ویژهاندیشه­های عرفانی، نقش مهمی دارد و تصویر در درجه­ی دوم اهمیّت قرار دارد. برای عراقی نیز هم­چون دیگر شاعران عارفِ سبک عراقی، استعاره و نماد دستاویزی است برای بیان شاعرانه­ی اندیشه.

عراقی ۳۱۲ غزل دارد که از جمله غزل­های شیوای زبان پارسی به شمار می­آید و در این مقاله، می­خواستیم بررسی کنیم که میزان بهره وری یک شاعر عارف مسلک، چون عراقی، از نماد چقدر است؟ آیا اسطوره­ها هم در غزلیات عراقی کاربرد گسترده­ای دارند؟

بیانِ رمزی که بیشتر عرفا در اشعار خویش به­کار می­برند، همراه با صورخیال است؛ صورخیال، همیشه نقش زینت بخشی و تأثیرگذاری بر عاطفه را بر­عهده ندارد؛ بلکه گاهی نیز وظیفه­ی روشن ساختن معنی و نزدیک­کردن آن به اذهان، به آن سپرده می­شده است. شاعر، تصاویر نمادین و استعاری را به­کار می­برد تا بتواند مفاهیم متعالی مربوط به عرفان و عواطف روحی خود را برای خواننده تبیین و به ذهن او تقریب کند.

دانش بیان ، وسیله ای است برای بیان موضوع های مختلف به طرق گوناگون و راهی است که شاعر می تواند موضوع های مورد نظر خود را به طرقی بیان کند که جنبه ی هنری بیابد و تکراری نباشد و در نتیجه بر مخاطب مؤثر افتد . به همین سبب، بسیاری از آثار عارفانه که دارای تصویرهای استعاری فراوان هستند، نباید از نظر صورخیال با آثار شاعرانی همچون فرخی و عنصری مقایسه شوند؛ زیرا انگیزه­ی استفاده از صورخیال در این دو نوع متفاوت است. این دیدگاه، در مورد شعرای عارف، که عراقی نیز در زمره­ی آنان قرار می­گیرد، باعث شد با بررسی کارکرد استعاره و رمز و اسطوره، در اشعار دل­انگیز و عارفانه­ی او، زیبایی­ها و شایستگی­های ادبی اشعارش، نمایان­تر شود. عراقی جزء پیشگامان شعر عرفانی است؛ اشعار او را حافظ و خواجو و دیگران، مورد تقلید قرارداده­اند؛ امّا عجیب است که چرا این شاعر شایسته و عاشق دلسوخته، کم تر در کانون توجه ادب پژوهان قرار گرفته است.

نگاهی به زندگی شیخ فخرالدّین عراقی

الف- تولّد و کودکی

عراقی از شاعران بنام و از پیشگامان غزل­سرایی عرفانی است. در تاریخ ادبیات صفا درمورد نام و نسب او آمده­است:« شیخ فخرالدّین ابراهیم بن بزرجمهر بن عبدالغفار همدانی فراهانی معروف به عراقی، از مشایخ بزرگ و از شاعران و عارفان بلندمرتبه­ی ایران در قرن هفتم هجری است.» (صفا، ۱۳۶۹: ۵۶۳)

در مورد نام ونسب ومولد او، اتفاق نظر وجود دارد؛« حمدالله مستوفی نام و نسب او را «فخرالدین ابراهیم بن بوذرجمهر بن عبدالغفار الجوالقی » ونویسنده­ی مقدمه­ی دیوان او، یعنی یکی از مریدان قریب العهد وی، «فخرالمله والدین ابراهیم ابن بزرجمهر المشتهر بعراقی » نوشته ­اند. فصیح خوافی در ذیل حوادث ۶۸۶ هجری « شیخ فخرالمله والدین عراقی الشاعر الهمدانی الفراهانی» آورده است. (همان:۵۶۹)

زادگاه او را حمدالله مستوفی و نیز نویسنده­ی مقدمه­ی دیوانش، کمجان، نوشته ­اند؛ این شهر، امروزه ،کمیجان، نام دارد ومرکز شهرستان کمیجان دراستان مرکزی است و جمعیتی بالغ بر سی و نه هزار نفر دارد. خود عراقی نیز در آثار و اشعارش، به زادگاه خود، اشاره کرده است؛ از جمله، در قصیده­ای در مدح شیخ حمیدالدین احمد الواعظ، می­گوید:

(عراقی،۱۳۳۵: ۶۷)

همچنین

(عراقی،۱۳۳۵: ۷۸)

« اما وجه انتسابش به «جوالقی» که حمدالله ذکر کرده، دانسته نشده است … و بعید نیست که این نسبت «جوالقی» مربوط به همان عبدالغفار باشد که حمدالله، نسبت جوالقی را بعد از نام او آورده است.» (صفا ، ۱۳۶۹: ۵۶۹)

خاندان عراقی، خاندانی دانشمند بوده­اند. در مقدمه­ی دیوانش عنوان شده « آبا واجداد او جدّاً فوق جدٍّ علما و افاضل بوده­اند.»و ابراهیم، در این خانواده، در سال ۶۱۰ هجری، به دنیا آمده است. نویسنده­ی مقدمه­ی دیوانش، وفات او را به سال ۶۸۸ هجری قمری، دانسته است و سنّ او را در آن سال، ۷۸ سال، نوشته است؛ بدین­ترتیب، ولادت اوباید در سال ۶۱۰ هجری اتفاق افتاده ­باشد.بدیع الزمان فروزانفر، مؤلف کتاب تاریخ ادبیّات ایران، سال تولّد وی را ۶۰۰ هجری قمری، دانسته است. (فروزانفر،۱۳۷۲: ۳۹۰)

جهت دریافت و خرید متن کامل مقاله و تحقیق و پایان نامه مربوطه بر روی گزینه خرید انتهای هر تحقیق و پروژه کلیک نمائید و پس از وارد نمودن مشخصات خود به درگاه بانک متصل شده که از طریق کلیه کارت های عضو شتاب قادر به پرداخت می باشید و بلافاصله بعد از پرداخت آنلاین به صورت خودکار  لینک دنلود مقاله و پایان نامه مربوطه فعال گردیده که قادر به دنلود فایل کامل آن می باشد .